De Japanse regering heeft geen volledige openheid gegeven over Fukushima, blijkt nu. Juist door dit informatiegebrek is de ramp nu op volle kracht onderweg om een tweede Tsjernobyl te worden. Ook over die ramp is nog altijd bijna niets bekend. Toch duikt ‘Tsjernobyl’ steeds op in de Nederlandse kernenergiediscussie. Omwille van de retoriek gaan zowel voor- als tegenstanders zo op een schaamteloze manier voorbij aan een ramp bij een ramp.
Voorstanders van kernenergie wapperen met een VN rapport uit 2005. Daarin staat duidelijk te lezen dat de gevolgen van de ramp aanvankelijk zijn overschat. Het internationaal atoomagentschap zegt vergelijkbare dingen en daar werken toch de knapste koppen op het gebied van kernenergie. Tegenstanders laten juist plaatjes van gehandicapte kankerpatiëntjes zien en voeren schokkende metingen uit in het rampgebied. De overtuigingskracht van Tsjernobyl is groot.
Nu de feiten. De kernramp gebeurde op 26 april 1986 in de Sovjet-Unie. De bevolking kreeg niets te horen; terwijl wij in Nederland paniekten over spinazie, dansten mensen op 40 kilometer van de smeulende reactor in de warme regen. Pas in 1992, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, vonden er grootscheepse evacuaties plaats. Het belang van de mensen in het getroffen gebied stond nooit voorop en naar het zich nu laat aanzien, gebeurde er zelfs in het geheim nauwelijks onderzoek.
Ongeveer zeventig procent van de nucleaire regen kwam in Wit-Rusland terecht. In dat land regeert sinds 1994 dictator Aljaksandr Loekasjenka. Hij opereert in sovjetstijl. De geheime dienst heet nog KGB, boeren werken op collectieve boerderijen en melden nog altijd trots recordoogsten, waarover te lezen is in alle kranten. De staat bezit de drukpersen, letterlijk.
Dit is niet het klimaat om gedegen onderzoek te doen naar de gevolgen van Tsjernobyl. Dat gebeurt op dit moment dan ook nagenoeg niet. De bekendste Wit-Russische wetenschapper die zich met dit thema bezighield, Joeri Bandazevski, heeft jaren in de gevangenis gezeten. Een andere bekende wetenschapper, Ivan Nikitkentsja, die jarenlang heeft geroepen om meer openheid in het gebied, is bij een zeer ongebruikelijk auto-ongeluk om het leven gekomen. Dit zijn extreme voorbeelden, maar werkelijk iedereen die zich met het thema Tsjernobyl bezighoudt krijgt minstens de KGB op zijn dak.
De cijfers die door Wit-Rusland gepresenteerd worden, hebben niets met de werkelijkheid te maken. Ondanks de tegenwerking zijn er wel enkele buitenlandse onderzoeken, maar die zijn kleinschalig en gaan allemaal op een andere manier in op iets anders. De een onderzocht kindertanden, de andere de voortplanting van kikkers. Er ontbreken teveel puzzelstukjes om één verhaal te vertellen.
voorstanders
Dit werpt een ander licht op de Nederlandse Tsjernobylargumenten. Het argument over het internationaal atoomagentschap was sowieso een schot voor open doel. Daar werken inderdaad werken inderdaad de beste nucleair specialisten. Maar ze doen dat in opdracht van de landen die kernenergie produceren. Ze pretenderen niet eens onafhankelijk te zijn.
Dat VN-rapport is op het oog betrouwbaarder. Maar dat is opgesteld in samenwerking met de drie getroffen landen, Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne. Er zijn door Wit-Rusland aangeleverde data voor gebruikt. De opstellers van dat rapport weten wat die cijfers waard zijn, maar zeggen dat ze de herkomst ervan niet verhullen. VN-medewerkers vertelden me dat een van de redenen dat ze dit zo doen, is dat er VN-ontwikkelingsprojecten in Wit-Rusland lopen. Als je die tot een succes wil maken, is het niet handig als je de regering schoffeert.
Ook de tegenstanders van kernenergie maken gebruik van onbetrouwbare data. De metingen die bijvoorbeeld Greenpeace in de verboden zone doet, zijn inderdaad schrikbarend. Ik weet uit ervaring hoe angstaanjagend het getjilp van de geigertellers aanzwelt naarmate je dichter in de buurt van de ontplofte centrale komt. Maar daar heb je het al: aanzwelt. Om meer te weten over de daadwerkelijke verspreiding van de radioactieve stoffen en over de effecten daarvan op de bevolking, moet je overal meten. En dat mag niet. Dus moet je extrapoleren. Omdat er gelukkig maar zeer beperkte ervaring is met kernrampen, zijn dat zeer speculatieve extrapolaties. Dat hoor je er nooit bij.
Volgens de Wit-Russische statistiek zijn er in de 60 kilometerzone minder gehandicapte en zieke kinderen dan in Nederland. Dat strookt niet met het beeld dat je daar aantreft. Maar er vallen meer dingen op. De mensen zijn arm en zeer laagopgeleid. En, het is een cliché, maar er is veel alcoholisme. Iedereen die elders kansen zag is al weggetrokken. In elk land tref je in achterstandsgebieden meer gezondheidsproblemen aan. Door het ontbreken van goed onderzoek, is de oorzaak van veel problemen niet te achterhalen. De slechte gezondheidssituatie dus voor een niet vast te stellen deel hoogstens een indirect gevolg van de ramp, en daarmee geen argument tegen kernenergie.
ramp bij een ramp
Dat we niets weten over Tsjernobyl, is een ramp bij een ramp. Er is geen adequate gezondheidszorg mogelijk en er kan niet gewerkt worden aan het terugdringen aan de effecten van de ramp. Door Tsjernobyl wél als argument te gebruiken, doen beide kampen alsof al die feiten die we missen wel bekend zijn. Daarmee doen ze niet alleen de slachtoffers ernstig te kort, maar ook het Nederlandse energiedebat. De lessen die we van een kernramp van de omvang van Tsjernobyl hadden kunnen leren, hebben we niet geleerd.
Er wordt nauwelijks internationale druk op Wit-Rusland uitgeoefend. En wanneer dat gebeurt, zoals nu met de bevriezing van bankrekeningen van vertegenwoordigers van het regime, gaat dat meestal om de positie van politiek gevangenen. Dat is belangrijk en terecht. Maar bij het aandringen op openheid rondom Tsjernobyl hebben veel meer mensen baat.
Zolang die informatie er niet is, maken zowel voor- als tegenstanders misbruik van de slachtoffers als ze het Tsjernobylargument gebruiken en dragen ze eraan bij dat de ramp bij de ramp voortduurt.
Franka Hummels is freelance journalist. Ze schreef het boek ‘De Generatorgeneratie, leven na Tsjernobyl’, over de Wit-Russische mensen die kind waren toen de ramp gebeurde. Ze komt regelmatig in het getroffen gebied.
