De Polen lijken de weg kwijt. Ze schaffen de vrije media af. De macht van rechters wordt ingeperkt. Het land dat een model-lidstaat leek te zijn, gaat nu snoeihard Poetin en Orban met hun autoritaire oprispingen achterna. Protestmarsen overspoelen het land en in Brussel wordt serieus over sancties en het ontnemen van stemrecht gepraat. Terecht of misplaatste paranoia?
De grote winst van de conservatieve nationalisten bij de laatste verkiezingen in Polen, en hun beleid, plaatsen ons voor een raadsel. Polen was toch een succesverhaal van de democratische transities en economische hervormingen na de val van de Muur? Het was toch het enige land van Europa dat ondanks de crisis door bleef groeien? Hoe kan het dan dat een nationalistische en op het oog anti-Europese partij als Recht en Rechtvaardigheid (Prawo i Sprawiedliwosc, PiS) van Jaroslaw Kaczynski zo’n grote overwinning behaalt? En waar zijn die lui mee bezig? Zijn ze de democratie aan het afschaffen of is er eigenlijk niet zo heel veel aan de hand? Deel I van dit tweeluik ging over het Poolse ‘succesverhaal‘. Vandaag:
In 2004 wordt Polen lid van de Europese Unie. Het enthousiasme en de blijdschap zijn groot, maar bij de verkiezingen voor het Europees Parlement neemt slechts een op de vijf Polen de moeite te gaan stemmen. Grote winnaars zijn de populisten van boerenpartij Samoobrona (Zelfverdediging) en de extreem-conservatieve Liga van Poolse Families (LPR). De regerende sociaaldemocraten, voortgekomen uit de communistische partij, worden keihard afgestraft. Voor het eerst sinds 1989 zijn zij niet langer een dominerende factor in het politieke landschap.
Er ontspint zich een strijd tussen twee partijen die beide uit de puinhopen van de vroegere democratische anticommunistische oppositie zijn ontstaan. Met aan de ene kant Platforma Obywatelska (PO, Burgerforum) onder leiding van de liberaal Donald Tusk en aan de andere kant het conservatieve Recht en Rechtvaardigheid (Prawo i Sprawiedliwosc, PiS) van Lech Kaczyński, de burgemeester van Warschau. Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2004 legt PiS het nog ruimschoots af tegen PO, dat een liberale economische koers vaart en het best te vergelijken valt met ons eigen CDA.
Kaczyński kan de uitslag maar moeilijk respecteren: “De ultra-liberalen van Platforma hebben het goed gedaan. Dankzij de massale en onvoorwaardelijke steun van de massamedia. Er is alleen een kans dat Polen verandert als wij de grootste partij worden. Alleen wij kunnen het land redden. Elke andere uitslag betekent meer van hetzelfde, dezelfde coterie onder een andere naam.”
Voor de broertjes Kaczynski blijkt 2005 een gouden jaar. Bij de presidentsverkiezingen weet Lech zijn tegenstrever Donald Tusk ruim te verslaan. Bij de verkiezingen voor het parlement blijft PiS de partij van Tusk nipt voor. De verwachting is dat PO en PiS samen een coalitie zullen sluiten, maar de onderhandelingen lopen spaak. De Kaczynski’s gaan tot verbazing van velen in zee met de antikapitalistische populisten van boerenpartij Samoobrona (Zelfverdediging) en de extreem-conservatieve en nationalistische Liga van Poolse Families (LPR).
Hun schatplichtigheid aan de zeer conservatieve en soms ronduit antisemitische radiozender Radio Maryja. Hun conflictzoekende stijl in de betrekkingen met Brussel, Berlijn en Moskou. En niet te vergeten hun onwil de zwaar verlieslatende steenkolenmijnen of de landbouw (Poolse boeren, de grootste netto-ontvangers van de Brusselse miljarden, betalen nog steeds geen pensioenpremie!) te hervormen.
In de korte tijd dat PiS aan de macht is – in 2007 komt de regering door een omkoopschandaal bij Samoobrona ten val – weet het toch een aantal knappe prestaties neer te zetten. Er komt meer aandacht voor de nationale geschiedenis, bijvoorbeeld door de opening van het Museum van de Opstand van Warschau. De eerste steen wordt gelegd voor het Museum van de Poolse Joden. De banden met Israël worden aangehaald. De corruptie wordt – merkbaar! voelbaar! – teruggebracht. En als klap op de vuurpijl worden LPR en Samoobrona door PiS ‘leeggegeten’. Bij de verkiezingen van 2007 verdwijnen ze uit het parlement om er niet meer terug te keren.
Bij diezelfde verkiezingen verovert de partij van Tusk weer de macht. Ze vormt een coalitie met de kleine Boerenpartij en begint een regeerperiode die tot afgelopen najaar zou duren. Polen groeit onder leiding van Tusk uit tot het Europese succesverhaal. De economie groeit hard, de crisis van 2008 komt nauwelijks aan. Polen speelt een constructieve rol in Europa.
De kloof tussen arm en rijk blijft toenemen. Tusk en zijn PO zijn populair in de grote steden en het westen van het land. Maar in het armere, conservatievere deel van Polen groeit het ongenoegen. Zeker in de tweede regeringstermijn, vanaf 2011, verliest de regering van PO en de Boerenpartij momentum. Steeds vaker schrikken corruptieschandalen Polen op.
De onvrede groeit nadat in 2010 een vliegtuig met aan boord president Lech Kaczynski en honderd andere prominenten neerstort boven Rusland. Aanvankelijk lijkt de crash Polen dichterbij verzoening met aartsvijand Rusland te brengen. Maar de verhoudingen verzuren al snel. In de vijf jaar daarna slaagt Tusk er maar niet in de resten van het vliegtuig naar Polen terug te halen uit Rusland. Voor Jaroslaw Kaczynski en zijn aanhangers staat dat bijna gelijk aan landverraad. Tusk draagt eind 2014 het premierschap over aan de kleurloze Ewa Kopacz en smeert hem naar Brussel. Voorvoelt hij dat het einde nadert voor zijn partij? Polen is dan al maanden in de greep van een afluisterschandaal. In een chique en uitermate prijzig Warschaus restaurant worden stiekem opnames gemaakt van gesprekken tussen Poolse politici, hoogwaardigheidsbekleders en andere prominenten. Polen is geschokt door het cynisme en het dedain voor de gewone Pool dat uit die gesprekken naar voren momt. Het kost de ministers van Financiën en van Buitenlandse Zaken de kop.
Bij de parlementsverkiezingen van oktober 2015 krijgt de partij van Tusk de rekening gepresenteerd. De Polen, moe van acht jaar PO, boos om de corruptie en de lage lonen beu, kiezen voor verandering. PO eindigt met 24 procent van de stemmen op de tweede plaats na Kaczynski’s PiS dat 38 procent van de stemmen binnenhaalt. Dat is genoeg voor een zelfstandige meerderheid, een unicum in het Polen van na 1989.
PiS laat er geen gras over groeien en voert de ene na de andere hervorming door. De staatsomroep wordt onder strakkere politieke controle geplaatst. Het Constitutioneel Hof, dat wetten aan de grondwet toetst, wordt beperkt in zijn macht en PiS drijft de benoeming van eigen rechters door. Binnen de kortste keren hangt half Brussel in de gordijnen. Europees Commissaris Oettinger dreigt met het afnemen van het stemrecht. Frans Timmermans en Guy Verhofstadt roepen het hem na. In eigen land gaan tienduizenden bezorgde Polen de straat op om te demonstreren tegen het beleid van PiS. Ex-president Lech Walesa waarschuwt voor een burgeroorlog.
Zijn deze zorgen terecht? Kaczynski en de zijnen zijn zeker lastige klanten. Maar dreigen ze echt de democratie de nek om te draaien? Een ding is zeker. Polen is een land dat na eeuwen overheersing door de Duitsers en de Russen zeer hecht aan de zo recent herwonnen onafhankelijkheid. En een land dat erg gevoelig is voor een behandeling als tweederangs Europeanen. De reacties vanuit Brussel en Berlijn zouden daarom contraproductief kunnen zijn.
Zeker omdat voor een groot deel van de Polen de kritiek op het regeringsbeleid enigszins hypocriet overkomt. Er valt bijvoorbeeld veel te zeggen over het benoemen van eigen mensen in de top van de publieke omroep door PiS. Maar om van een trendbreuk te spreken voert wat ver. Elke regeringsploeg in de afgelopen 25 jaar heeft hetzelfde gedaan. En elke keer was aan de keuze van onderwerpen en aan de vraagstelling en de bemensing van nieuwsuitzendingen en actualiteitenprogramma’s vrij goed te zien welke partij er aan de macht was. Mar er was geen Europees Parlementariër of Eurocommissaris die zich daar heel erg aan stoorde. Het bleef ook stil toen begin 2015 de politie na een reeks publicaties van afgeluisterde gesprekken tussen politieke prominenten uit het kamp van PO met een zwaarbewapend arrestatieteam binnenviel in de redactie van weekblad WPROST.
De Poolse samenleving is tot op het bot verdeeld. Vanuit het perspectief van een groot deel van de Polen is er sprake van een dubbele moraal van West-Europa. Benoemt de Amerikaanse president niet ook gelijkgestemden in het Hooggerechtshof? Vinden we dat land dan ondemocratisch? En hoe zit het met Nederland dat uberhaupt geen Constitutioneel Hof heeft? Waar was de opwinding in Brussel en Berlijn toen de vorige regering direct na de verloren verkiezingen nog snel eigen mensen benoemde in het Constitutioneel Hof? Vond Brussel het niet raar dat van de 15 rechters er maar liefst 15 op de hand van Tusks partij waren? Of maakte het voor de intensiteit van de kritiek nogal wat uit dat Tusks partij in het Europees Parlement van dezelfde politieke familie is als CDA en CDU, en overigens ook Orban?
De weerzin tegen politiek-correcte elites die zich het recht aanmeten het verschil tussen goed en fout te bepalen beperkt zich natuurlijk niet tot Oost-Europa. Maar dat moralisme komt daar, gezien de geschiedenis van onderdrukking, misschien net wat harder aan. Voor veel Polen getuigt de opstelling van mensen als Oettinger, Schulz of Verhofstadt niet alleen van hypocrisie. Het bevestigt hen ook in het gevoel nog steeds een soort tweederangs Europeanen te zijn. Het feit dat ze de les gelezen wordt, rakelt herinneringen op aan de aanloop naar de inval in Irak. Een aantal Oost-Europese lidstaten sprak zich daar in een open brief voor uit. Ze werden van repliek gediend door Jacques Chirac die zei: “ze hebben een prachtige kans gemist om hun mond te houden.”
Punt van zorg voor de Poolse regering lijkt me wel dat hun kant van het verhaal nauwelijks doorklinkt in de westerse media. Het verhaal van een ondankbaar land dat na vele miljarden ontvangen te hebben, zich ondankbaar toont en afkeert van de Europese mainstream – dat verhaal staat als een huis.
Dat is voor de Polen gevaarlijker dan voor Europa. Want hoe je het ook wendt of keert, zij zijn afhankelijker van ons dan wij van hen. Zonder een sterke integratie in Europa zijn ze kwetsbaar om vermalen te worden tussen Rusland en Duitsland. Met als enige geopolitieke troost, zoals de Poolse spreuk gaat: “Rusland is een prima buffer tussen ons en China.”
